اختلال PTSD (استرس پس از سانحه) در شرایط جنگ؛ از علائم تا درمان

مقدمه

اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) یک اختلال روانی جدی است که پس از تجربه یا مشاهده رویدادهای شدیداً آسیب‌زا و تهدیدکننده زندگی بروز می‌کند. این اختلال با علائمی چون بازروبینی خاطرات (فلش‌بک)، اجتناب از یادآوری‌های مرتبط، افزایش تحریک‌پذیری و اختلال در خواب و خلق همراه است. بر اساس DSM-5، PTSD ناشی از مواجهه مستقیم یا غیرمستقیم با رویدادهای خشونت‌بار، تهدید به مرگ، یا آسیب جدی به سلامت جسمی و روانی است.
با توجه به بحران‌ها و وضعیت‌های جنگی اخیر در ایران، مطالعه PTSD اهمیت ویژه‌ای یافته است. جنگ، آوارگی و درگیری‌های مسلحانه تروماهای گسترده‌ای به همراه دارند که می‌تواند منجر به اختلالات روانی از جمله PTSD شود. بررسی علمی و بومی این اختلال به منظور طراحی مداخلات درمانی مؤثر و ارتقاء سلامت روان جامعه ضروری است.
هدف این پژوهش بررسی ابعاد مختلف PTSD در ایران با تمرکز بر پیامدهای ناشی از شرایط جنگی اخیر است تا زمینه‌ای برای تدوین برنامه‌های حمایتی و روان‌درمانی فراهم شود.

تعریف و انواع PTSD

PTSD واکنشی پیچیده به تجربه یا شاهد بودن رویدادهای آسیب‌زا است. بر اساس DSM-5، شامل چهار دسته علائم اصلی: بازروبینی خاطرات آسیب‌زا، اجتناب از محرک‌های مرتبط، تغییرات منفی شناختی و خلقی، و افزایش تحریک‌پذیری است.
در ICD-11، PTSD با سه مؤلفه اصلی (تجربه آسیب‌زا، بازروبینی هولناک، اجتناب) تعریف شده و تشخیص مجزایی به نام اختلال استرس پس از سانحه پیچیده (Complex PTSD) معرفی شده که مشکلات مزمن تنظیم هیجان و اختلال در روابط را دربرمی‌گیرد.
از نظر مدت و شدت، PTSD به انواع حاد (کمتر از ۳ ماه)، مزمن (بیش از ۳ ماه) و پیچیده (بر اثر تروماهای مکرر یا بلندمدت) تقسیم می‌شود. اختلال استرس حاد نیز علائمی مشابه PTSD دارد که ظرف کمتر از یک ماه ظاهر می‌شود.

ابعاد و علل PTSD در زمینه جنگ

PTSD اختلالی چندبعدی با تأثیرات روان‌شناختی، فیزیولوژیکی و اجتماعی-اقتصادی است.
ابعاد روان‌شناختی شامل اضطراب، افسردگی، اختلالات خواب و احساسات ناخوشایند می‌شود که می‌تواند کیفیت زندگی و عملکرد فرد را کاهش دهد. اغلب اضطراب و افسردگی همراه با PTSD دیده می‌شود که درمان را پیچیده‌تر می‌سازد.
از نظر فیزیولوژیکی، تغییرات در محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال و افزایش هورمون‌های استرس مانند کورتیزول، همراه با واکنش‌های التهابی و تغییرات در ساختار‌های مغزی مرتبط، به تثبیت علائم کمک می‌کند.
ابعاد اجتماعی-اقتصادی نیز شامل اختلال در روابط خانوادگی و اجتماعی، کاهش اشتغال و مشارکت اجتماعی است که پیامدهای گسترده‌ای بر جامعه دارد.
علل PTSD در شرایط جنگ عمدتاً تجربه مستقیم خشونت، تهدید به مرگ، مشاهده مرگ و نابودی، و شرایط طولانی استرس‌زا مانند آوارگی و فقر است. شدت، مدت و تکرار تروماها به همراه عوامل فردی و محیطی همچون حمایت اجتماعی و دسترسی به درمان، شدت و پیامدهای اختلال را تعیین می‌کنند.

شیوع PTSD در ایران و جهان

شیوع PTSD در جهان بسته به نوع رویدادهای آسیب‌زا، مشخصات جمعیتی و فرهنگ متفاوت است. در مناطق جنگ‌زده، شیوع به طور چشمگیری بالاتر است.
مطالعات در ایران حاکی از شیوع بالای PTSD به خصوص در بازماندگان جنگ، آوارگان و قربانیان خشونت‌های جمعی است که گاهی از آمار جهانی بیشتر گزارش شده است.
تفاوت در شیوع بین کشورها تا حد زیادی به نحوه گزارش‌دهی، دسترسی به خدمات روان‌درمانی و عوامل فرهنگی بستگی دارد. جوامع با حمایت‌های خانوادگی و تاب‌آوری اجتماعی بالاتر معمولاً نرخ پایین‌تری از PTSD دارند.

تشخیص PTSD

تشخیص براساس معیارهای DSM-5 و ICD-11 انجام می‌شود و نیازمند ادامه‌دار بودن علائم حداقل یک ماه است که باعث ناتوانی عملکردی شود.
ابزارهای کلیدی شامل مقیاس CAPS-5 (مصاحبه‌محور و استاندارد طلایی) و پرسشنامه خوداظهاری PCL-5 هستند.
در ایران تشخیص با چالش‌هایی مانند کمبود نیروهای متخصص، محدودیت‌های فرهنگی و دسترسی نامساوی به خدمات مواجه است که ممکن است باعث تأخیر یا اشتباه در تشخیص شود. نیاز به ابزار غربالگری ساده‌تر و بومی شده احساس می‌شود که اعتبار آن‌ها ارزیابی گردد.

اثرات و پیامدهای PTSD

PTSD تأثیرات عمیقی بر سلامت روان دارد که شامل افزایش خطر افسردگی، خودکشی و اعتیاد است. همراهی آن با دیگر اختلالات روانی روند درمان را پیچیده می‌کند.
از لحاظ جسمانی، PTSD با افزایش بیماری‌های قلبی، اختلالات ایمنی، مشکلات فشار خون و التهابی مرتبط است که ناشی از استرس مزمن و تغییرات هورمونی است.
اثرات بلندمدت نه تنها سلامت فردی بلکه روابط اجتماعی، اشتغال و عملکرد روزمره را مختل می‌کند و ممکن است به انزوای اجتماعی و کاهش حمایت‌های معنوی منجر شود.

درمان و مداخلات بالینی

درمان شامل روان‌درمانی‌های اثربخش مانند درمان شناختی-رفتاری (CBT) و حساسیت‌زدایی و پردازش مجدد حرکت چشم (EMDR) است. دارودرمانی با ضدافسردگی‌ها و ضداضطراب‌ها نیز به کار می‌رود.
روش‌های نوین مانند تحریک مغناطیسی مغز با فرکانس بالا (rTMS) گزینه‌ای مؤثر و غیرتهاجمی برای بیمارانی است که به درمان‌های معمول پاسخ نداده‌اند و می‌تواند کیفیت زندگی را بهبود بخشد.
در ایران مطالعات بالینی اهمیت ترکیب درمان‌های روانی و تکنولوژیک و تطبیق با فرهنگ را نشان داده است.
تشخیص و درمان زودهنگام برای جلوگیری از مزمن شدن بیماری و پیشگیری از عود علائم ضروری است و نیاز به حمایت روانی مستمر بعد از درمان دارد.

منابع

1. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th Edition (DSM-5). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing; 2013.
2. Friedman MJ, Resick PA, Bryant RA, Brewin CR. Posttraumatic stress disorder. Nat Rev Dis Primers. 2017;3:17057.
3. Brewin CR, Cloitre M, Hyland P, et al. A review of current evidence regarding the ICD-11 proposals for diagnosing PTSD and complex PTSD. Clin Psychol Rev. 2017;58:1-15.
4. World Health Organization. International Classification of Diseases 11th Revision (ICD-11). Available from:https://icd.who.int/en
5. Yehuda R, Hoge CW, McFarlane AC, et al. Post-traumatic stress disorder. Nat Rev Dis Primers. 2015;1:15057.
6. Sareen J. Posttraumatic stress disorder in adults: Epidemiology, pathophysiology, clinical manifestations, course, assessment, and diagnosis. UpToDate. 2023.
7. Kessler RC, Sonnega A, Bromet E, Hughes M, Nelson CB. Posttraumatic stress disorder in the National Comorbidity Survey. Arch Gen Psychiatry. 1995;52(12):1048-1060.
8. Weathers FW, Bovin MJ, Lee DJ, et al. The Clinician-Administered PTSD Scale for DSM-5 (CAPS-5): Development and initial psychometric evaluation in military veterans. Psychol Assess. 2018;30(3):383-395.
9. Bolton P, Bass J, Neugebauer R, et al. Assessing PTSD and other mental disorders in low resource settings. Epidemiol Psychiatr Sci. 2014;23(2):109-117.
10. Schnyder U, Ehlers A, Elbert T, et al. Posttraumatic stress disorder and physical health. Curr Opin Psychiatry. 2015;28(4):307-310.
11. Hoge CW, Auchterlonie JL, Milliken CS. Combat duty in Iraq and Afghanistan, mental health problems, and barriers to care. N Engl J Med. 2004;351(1):13-22.
12. Bisson JI, Roberts NP, Andrew M, Cooper R, Lewis C. Psychological therapies for chronic post-traumatic stress disorder (PTSD) in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2013;(12):CD003388.
13. پژوهش‌های منتشر شده در پایگاه علمی ir و Magiran درباره PTSD در ایران.

رسالت ما در مجموعه ی دکتر پورنامداری، ارائه خدمات روانشناسی و روان‌درمانی با رعایت استانداردها و اهمیت بالاترین سطح سلامتی مراجعه‌کنندگان عزیز است. تیم ما از پزشکان و متخصصین با تجربه، با بهره‌گیری از جدیدترین روش‌های  علمی، و تکنولوژی روز همچون آر تی ام اس  برای دستیابی به این هدف تشکیل شده است. انتخاب روانشناس خوب، بهترین متخصصین و مشاوران با توجه به نیازهای شما جزو اصول ماست